Etnografia atalak

San Roke, bere izena daraman dantzaren lekuko mutu, 2017/08/16. Egilea: E. X. Dueñas.

Historialarien arabera, San Roke Montpellierren (Frantzia) jaio zen. Hala ere, data, eta are mendea ere, ezezaguna da oraindik ere: XIII. eta XIV. mendeen artean kokatzen duten hainbat hipotesi daude.

Dena dela, santu honek, dirudienez, izurriak jotako gaixoak sendatzen zituen, hau da, izurri buboniko eta heriotza beltz izenez ere ezagutzen den gaitzaren biktimak, XIV. mendetik aurrera Europan zehar zabaldutakoa. XVI. mendean, Deba, garai hartan harresiz inguratua, bidaiari eta merkatarientzako bidea zen Santiago de Compostelara egiten zuten erromesaldian (“Iparraldeko” ibilbidea deitzen zaiona). Egoera orokor larri horren ondorioz, herriak bere ateak ixtea erabaki zuen, eta horrek eragin zuen herrirako sarbidea Artzabalgo harresiz kanpoko auzotik zehar izatea.

Artzabalgo bizilagunak, kanpoko oinezkoengandik kutsatzeko arriskuaren aurrean, ados jarri ziren San Rokeren irudia ateratzeko, ekintza babesle gisa, urtero prozesioan. Denborak aurrera egin ahala, lehentasunez eta ia esklusiboki, auzo horretako bizilagunak, gizonezkoak, arduratzen dira irudia andetan eramateaz, ekitaldiak ematen duen erritualtasunari eutsiz.

Santua bizkarrean hartuta, ermitara igotzeko eta jaisteko bideak arrisku gehigarria dakar. Egilea: E. X. Dueñas.

Prozesioa abuztuaren 16an egiten da, herriko jaietako egunik garrantzitsuenean. Kaleetan zintzilik koloretako banderatxoak ikus daitezke. Gauean eta goizaldean oraindik ere atzeratuta geratutako batzuk goiztiarrenekin elkartzen dira gosarian. Kontraste dagoeneko ohikoa, kutsu “tradizionaleko” ospakizun askotan.

Prozesioa mezaren ostean eratzen da Santa Maria la Real eliza gotiko-errenazentistaren kanpoaldean, Plaza Zaharrean. Lau gizonek andetan daramaten irudiari dantzari talde bat hurreratzen zaio, koloretako makilez elkartuta, soina banda gisa (gorria eta urdina) jarritako zintez jantzia dutela, txistulari ugariko talde baten konpasei jarraiki. Txistulariek San Roke Dantza jotzen dute lehenengoz. XIX. mendearen amaieran, prentsan aipatua zen dantza hau.

Dantza amaitu ondoren, kalez kale ibiltzen dira (ibiltaritza horretan dantza eginez); lehenik, Gurutze kaleko kapera txiki batera eramaten ditu ibilaldiak, eta, azkenik, gain batean dagoen San Roke ermitara.

Kapitaina, bere makilak jiratzen ermitaren kanpoaldean. Egilea: E. X. Dueñas.

Meza ostean, ermitaren ondoko zelai txikian eta santuaren irudiaren aurrean, berriro egiten dute dantza, eta, ondoren, hirigunera jaisten dira. Han, dantzariek erdiguneko kaleetan dantzatzen jarraitzen dute.

Segizioak udaletxean amaitzen du bere ibilbidea, baina ez da hor bukatzen festa, ezta dantza ere, nahitaezkoa baita Aurreskuak goizeko ekitaldiei amaiera emateko balio izatea, egun hauetan zezen-plaza bihurtuta (bere harearekin eta bere harmailekin) dagoen Foru Plazan.

Debako San Roke jaiek, gaur egun eta herrian XX. mendetik sortzen joan diren beste jaiekiko distantziak gordez, herriko jai nagusiak izaten jarraitzen dute. Egun batzuetan, kaleak euren dibertimendurako hartzen dituzten herritarren elementu kolorista bereizgarriak dira jantzi zuriak eta lepoko zapi gorria, historiaren edo kondairaren hasierako zentzua alde batera utzita, beharbada.

Emilio Xabier Dueñas — Folklorista eta etnografoa