Etnografia atalak

Egilea: Felix Mugurutza.

Euskal kulturan elikagai sinbolikorik badago, hori ogia da.

Horregatik, hainbat dira haren inguruan dauden herri-sinesmenak, ez arrazoimenarekin ez erlijio-fedearekin zerikusirik ez dutenak, nahiz eta azken hori bere kredora egokitzen saiatu zen.

Horretan lagunduko luke ogia izan zela Kristoren gorputza transubstantziatzeko aukeratutako elikagaia, Eukaristian hitzen bidez kontsakratua. Baina ogia gurtzea lehenagokoa da, Gizateriaren lorpen nagusia izan zelako pertsonek digeritu ezin dituzten zerealak elikagai nagusi bihurtzea, behin ogi bihurtuta.

Baina itzul gaitezen ogiaren inguruko herri-sinesmenetara, ez hain arkaikoak. Zerrendatuko ditut nire familian praktikatu izan direnak.

Ogia moztu aurretik, bere behealdean, aiztoaren puntaz gurutze bat egiten zitzaion (eta egiten zaio), jarraian musu eman eta mozten hasteko. Familiako pertsona nagusi edo adierazgarrienari zegokion lana zen, ez haur edo gazteei.

Bestalde, arduragabekeria baten ondorioz lurrera eroritako ogi zatia, jaso eta musukatu egiten zen, zikina garbitu ondoren jaten jarraitzeko.

Zikinkeria handia bazen, ezin zitekeen zakarrontzira bota, bere izaera bereziagatik, bekatutzat hartuko zelako. Edo etxeko abereei ematen zitzaien edo sutan erretzen zen.

Ogia ere mahai gainean jarri behar zen, bere oinarriaren gainean; izan ere, iraulita egonez gero, purgatorioko arimak sufriarazten zituela uste izaten zen.

Txiroen ogia. Iturria: Felix Mugurutza.

Balio sinboliko handia ematen zitzaion neguko solstizioko ogiari, Gabonetakoari. Gabon gaueko afariaren errituala hasten zen ogi zati ezberdinen mozketarekin mahaikide bakoitzeko bat. Baina lehenengo zatia, ogi-muturra, mantelaren azpian gordetzen zen. Han egon behar zuen, gutxienez, gaueko hamabiak arte. Urtearen gainerako denbora tiradera edo armairu batean uzten zen. Ez omen zen urdintzen, nahiz eta bere horretan urtebete egon. Ogi miraritsu hura soil-soilik erabiltzen zen etxeko animaliaren bat, bereziki txakurra, amorruz gaixotzen bazen, sendatzeko.

Beste herri batzuetan, itsasoko denborale handiak baretzeko ere botatzen zen uretara edo, errekatako urioletan, urak euren bidetik irten ez zitezen. Baina azken hauek nire familian ezagutu ez ditudan ohiturak dira.

Baina ondo entzunda dudana, berriki hildako nire osaba bati egin ziotena da. Haurra zela, hitz egiteko trazarik antzematen ez ziotenez, konpontzeko, nire aitite-amamek ogi apur bat eskatu zioten baserri haietatik eskale ibili ohi zen txiro bati. Zorrotik atera eta ume gaixoari janarazi zioten. Hala, esaten zuten, denbora gutxian hasi zen berbetan.

Hori Laudion gertatu zen, eta azken kasua izango zen, garai haietarako ohitura ezezagun eta anekdotikoa izango zelako. Aitzitik, inguruko udalerrietan, Orozkon kasu, haren erabilera hedatuago zegoen.

Amaitzeko, etxean “jaiko” izendatzen zuten ogia ere aipatu nahi nuke. Triangelu-itxurako ogia zen, arrautza batekin, eta Pizkunde Iganderako eta hurrengo egunerako egiten zen. Oso ohitura zabaldua da, eta pazko opil horrek hainbat izen hartzen ditu Euskal Herrian: ranzopil, (Durruma Donemiliaga), arrazobi (Agurain), arraultzopil (Ganboa), mokotza (Gorozika, Zornotza, Arratia), mokorrotea, paskopille (Bermeo eta Busturia), Cornite (Santurtzi), besotakoi (Zerain), kaapaxue (Elosua-Bergara), karapaixo (Arrasate, Eskoriatza), garapaio, karrapio, Samarko opila (Oiartzun, San Markos egunari erreferentzia eginez, apirilak 25, egun horretan banatzen zelako), morrokua (Dohozti), adar–opil (Bera)… Euskal Herriko Atlas Etnografikoan jasotakoaren arabera.

Hori guztia bat dator, data horietan, gainditu berri den ekinozioa gurtzeko behinolako jaiekin, argiak, beste behin ere, iluntasuna gainditzen zuenean eta oparotasuna eta ugaritasuna ahalbidetzen zigunean. Bizitza ziklo berri bat, ondo sinbolizatuta arrautzaren… eta ogiaren bitartez.

Felix Mugurutza – Ikertzailea