Etnografia atalak

Luis Manuel Peña.

Abagune eder hau baliatu nahi genuke urteko hilek dituzten izenak berrikusteko; izan ere, Euskaltzaindiak euskara estandarrerako finkatutako hamabi formez gain, badira jatorri eta bilakaera desberdinetako beste hainbat ere, informazio etnolinguistiko eta etnografiko ugari eskaintzen digutenak, gure arbasoen pentsaera hobeto ezagutu ahal izateko.

Horietako batzuk gogoratuko ditugu, Mitxelena filologo eta hizkuntzalari handiak abian jarri zuen Orotariko Euskal Hiztegia (OEH) abiapuntutzat hartuta. Nahasketarik gerta ez dadin, absolutibo mugagabean emango ditugu formok: urtarril, otsail…, erabilera orokorrean mugatu singularreko marka (-a) hartu ohi duten arren. Artikulurik gabeko formek -a berezkoa dutenetan, berriz, bukaerako -a horri eutsiko diogu, jakina.

Urtarril. Forma honek hamaikatxo aldaera dialektal du, aldaketa fonologiko txikiak azaleratzen dituenak: urtaril, urteil, usterril, urtarrail, hurtahila, urtarla… OEHk berak proposatzen digu izen honen etimologia: urta-berr(i)-(h)il ‘urte berriaren hila’. Eta beste bi forma zoragarri ere baditugu gaur egungo egutegiaren lehen hilabetea izendatzeko: ilbeltz eta beltzil, itxuraz (h)il eta beltz hitzez osatuak, hurrenkera horretan, eta alderantziz. Esan genezake, kasu bietan, solstizio-garaian nagusi den edota, agian, ilargi berriak dakarren iluntasunari egiten zaiola erreferentzia.

Otsail. OEHk ez du sarrera honen etimologiari buruzko aipamenik egiten, eta Caro Barojak Astarloarengana jotzen du otso edo hotz hitzekin erlazionatzeko; bada, baina, paralelismo zoologikoa otsail ‘otsoen hila edo ilargia’, katail ‘katuen hila edo ilargia’ eta zezeil ‘zezenen hila edo ilargia’ formen artean, hirurak gure egutegi gregorianoaren bigarren hilabetea izendatzeko erabiliak. Dirudienez, otso, katu eta zezenen araldia otsailean izatean datza animaliok hil honen izenokin duten lotura; dena dela, baliteke antzina animaliokin zerikusia izan zezakeen errituren bat edo beste egin izana ere, Caro Barojak dioskunez. Eta hil honek hartzen duen beste izen bat ere ekarriko dugu hona: barantaila. OEHk Gorostiagaren proposamen etimologikoa aipatzen du, jatorritzat latinezko parentalia, edo parantalia, hitza ematen duena (antzinako Erroman, otsailaren 13tik 21era bitartean oturuntza eta hildakoen aldeko sakrifizioekin egiten ziren hileta-ospakizunei esaten zitzaien parentalia).

Martxo. Latinetik datorren forma honek, mendebaldean erabiltzen dugun marti formak bezalaxe, Martius gerraren jainkoari egiten dio erreferentzia, behinolako egutegi erromatarraren lehen hilabetean (martxoan, hain zuzen) hasten baitziren kanpaina militarrak. Baina badugu beste forma polit bat, ez hain martziala, hil honentzat: epail, alegia. Badirudi nolabaiteko adostasuna dagoela forma hori sasoi honetako mozketa eta/edo inausketekin lotzeko, ebaki aditza oinarrian duela.

Joseba Santxo Uriarte – Filologo eta ikertzailea

Itzulpena: Jaione Bilbao – Etnografia Arloa – Labayru Fundazioa