Etnografia atalak
Lezama XX. mendearen 1930eko hamarkadan.
Euskarakadak izeneko artikuluaren lehenengo atalean fonetika kontuak izan genituen berbagai; bigarren honetan, berriz, morfojoskera arloari oratuko diogu.
Zertaz arituko garen jabetzeko, aski litzateke gogoratzea zelan egiten zuen berba Koldo Zugasti pertsonaiak (Karra Elejalde aktoreak) Ocho apellidos vascos filmean: «Siempre me acordaba del cumpleaños tuyo; pero tampoco llamarte no iba a hacer, porque lo mismo igual te ponía incómoda o así…». (Beti gogoratzen nuen zure urtebetetzea, baina deitu ere ez nizun egingo, zer agian inkomodatuko zintudan edo!).
Iturria: Felix Mugurutza.
Duela gutxira arte, ohitura eder bat egoten zen gure artean, San Joan egunean eginda. Eguzkia ikusi eta mirestu behar zen egunsentian, uste izaten zelako bere goreneko eguna zela, udako solstizioa. Horregatik, inoiz baino ikusgarriago eta alaiago agertzen zen zerumugan, pozarren bere ospakizun handia zela jakitean.
Antzinako tradizio hari buruzko aipamenik gardenena Pascual Madozek eskaini zigun 1845 eta 1850 urteen artean egindako Diccionario Geográfico lanean. Bertan, erresuma osoari buruzko informazioa jaso zuen, herrietatik bidalitako erantzunen bitartez. Eta honela dio “Gorbeia” sarreran (jatorrizkoa, gaztelaniaz): «Batez ere San Joan Bataiatzailearen egunean harrigarria izaten da egunaren hasieratik gailurrean egoten den jendetza, eguzkiaren irteera ikusgarriaren zain“. Oso ekitaldi ezaguna zen baina, deigarria bada ere, egun ez dugu haren oroitzapenik eta inkesta etnografikoetan ere kale egin digu.
Intsusa gure kontinenteko medikuntzako bibliografia tradizionalean gehien aipatzen diren landareetako bat da. Zuhaixka hostoerorkorra da, 2-7 metroko altuera dauka eta bere izen botanikoa Sanbucus nigra da.
Oso atsegina ez den usain gogorreko landarea da, eta landareen erreinuan oso arrunta ez den bereizgarritasuna du: bere adarren erdigunea muin zurixka eta arola da, eta nahikoa erraz kendu daiteke. Kentzen denean, zenbait erabilera izan ditzakeen hodi hutsa geratzen da: jaurtigaiak botatzeko zerbatana, sua kitzikatzeko puzgailua, erretzeko katxinba edo pipa edo/eta flauta. Orain dela gutxira arte, gazteenek musika-tresna hori egin eta jotzen zuten dibertitzeko. Horretarako, intsusaren adarraren muina atera ondoren, zuloa egiten zuten alboan, eta erretzeko paperaz estaltzen zuten bestea. Flauta txiki honi flota esaten zioten Elosuan (Gipuzkoa); eta tulurtea, Larraungo bailaran (Nafarroa).
“Bertakotzat” jotzen ez diren elkarteetako batek (Laguntasuna) San Bizenten (Barakaldo) birsortutako aurreskua (2016). Argazkia: E. X. Dueñas.
Apirilaren amaieran, hurbil zegoen “zubiari” esker atseden-egun batzuk iristear zeudela hasi nintzen entzuten: apirilaren 30a, igandea, eta maiatzaren 1a, jaieguna. Ez da berria komunikabideetan nahiz kalean hitz hori erabiltzea jaiek lanegun baterako lekurik uzten ez dutenean. Edonola ere, hiztegiko inertziek akats nabarmen horietara eta beste batzuetara ere bagaramatzate: esaera zaharretan, “San Migeleko udatxoa” esatea, “San Martinekoa” esan beharrean; kirol-norgehiagoketan, liderra bigarrenetik bost puntura dagoela esatea, alderantziz esan beharrean…
Bilbo-Abando
Colon de Larreategi, 14 – 2. esk.48001 Bilbo (Bizkaia)
Tel.: +34 94 443 76 84
labayru@labayru.eus
Derio
Larrauri, 1A - 5.a48160 Derio (Bizkaia)
Tel.: +34 94 406 01 71
idazkaritza@labayru.eus
Bilbo-Bolueta
Metroalde eraikinaBilbo-Galdakao errep., 6A
48004 Bilbo (Bizkaia)
Tel.: +34 94 607 72 10
labayru@labayru.eus
